Ցորենի տեսակներից հաց թխելու և հատկապես լավաշ թխելու մշակույթը ծնվել է Հայոց լեռնաշխարհում, որի մասին վկայում են Արտաշատ քաղաքում պեղումների միջոցով հայտանբերված կավե թոնիրները և գեղեցիկ ավանդապատումները:
Լավաշ բառի հիմքում ընկած է պատրաստման եղանակը. խմորի գունդը գրտնակում, լավ բացում են, ապա ձեռքի հմուտ շարժումներով մի ձեռքից նետում մյուսին՝ լավ քաշելով-բացելով խմորը: Այստեղից էլ լավքաշ-լավաշ անունը (լավ քաշած): Նման ծագում ունի նաև մատնաքաշը, որը նշանակում է մատներով խմորի երեսին ակոսաձև նախշեր քաշած:
Լավաշը պատրաստելը մի ամբողջ արարողակարգ է եղել:
Ալյուրից, գոլ ջրից, խաշից՝ ավանդաբար հայկական թթխմորից, և աղից պատրաստված խմորը հունցում են ու դնում տաք տեղ խմորման համար, որից հետո խմորը բաժանում են 300-400 գրամանոց գնդերի, գրտնակով բացում, օդի մեջ մի ձեռքից մյուսին գցելով՝ ձգում-բացում են, քաշում ձվաձև բարձիկի վրա՝ մարզկա, ռաֆաթա կամ բադադ, և կպցնում կավե թոնրի տաք պատերին. արարողակարգը վերջանում է բոքոն թխելով.
ԹՈՆՐԻ ԲԱՑԱՏՐՈՒԹՅՈՒՆԸ
Թունդիր-թոնդիր-թոնիր՝ tonir tundir tandir pur phur-փ-հուր— փուռ -(բրբռ):
Կարմիր կավից թրծված գետնափոր թոնդիրի նախատիպն է Հայկական Ծաղկանց լեռներից արևելք գտնվող Թոնդրակ հրաբխային լեռնազանգվածի՝ շրջանաձեւ հիմքով բազմածին գործող կոնաձև Թոնդրակ հրաբուխ է, հատակին՝ լիճ: Թոնդրի հատակից սկիզբ է առնում թոնդրի ակը, որից ներս մտնող օդը թեժացնում է կրակը:
Ավանդույթը պատմում է. Հնում, երբ ռազմի աստված Վահագնը ռազմի արվեստն էր սովորեցնում հայ ռափայներին (հայոց հսկա կին և տղամարդ), վարժանքից հետո երեկոյան աստղալույսի տակ հավաքվում էին Թոնդրակ լեռնագագաթի հրաբխի կրակի շուրջը, զրուցում էին, հաց թխում ու ուտում: Մի օր էլ Վահագնը Թոնդրակից կրակից մարխեր վերցրեց, տվեց հայոց սկայ-ռափայներին եւ պատվիրեց, որ բաժանեն մարդկանց, թոնդիր շինեն եւ կրակ վառեն, հաց թխեն, կանանց հանձնարարեց, որ կրակը միշտ վառ պահեն: Վահագնը բարձրացավ երկինք եւ մինչեւ օրս էլ երկնքից հսկում է, որ ոչ մեկի տան թոնդրի կրակը չհանգչի:
ԼԱՎԱՇ ԹԽԵԼՈՒ ԳՈՐԾԻՔՆԵՐԸ
Լավաշ թխելու գործիքնեից են նաեւ խաչերկաթը, շամփուրը, փայտից պատրաստված խմորի տաշտը(տաշտ- յաշտ- աշտ), սուփրեն-սուրբ—սուբրեն՝ շորը, որի վրա լավաշի գունդերն են շարում, այսինքն շորն անգամ համարում էին սուրբ: Սեղան-տախտակը՝ կարճ խաչաձեւ ոտներով, կլոր գրտնակը, մարզկան, որն ունի փոքրիկ արտի տեսք, մարզական— մարզ—մասն ամբողջի եւ ական— աչք, արտի աչք (ՆՀԲ),բադադ կամ փաթաթ, կամ ռափադան:
Ռափ(ֆ)ադա – ար—րա -«արեւ» բնիկ հայերեն արամատից ռափադա—ռափայ—դա իմաստով «Ռ սկզբանատառս հասարակօրեն կազմէ զբառ օտար՝ ի լեզվէ մերմէ- ՆՀԲ», այսպիսով Ռ-սկզբնատառ ունեցող բառերը բնիկ հայերեն բառեր են՝ ռա—զմիկ, ռա—միկ, ռայ— դրօշ, ռահ-ճանապարհ, ռափայ— հսկայ (ՆՀԲ):
Սմբատյան Գոհար 